در دنیای آموزش، چه در کلاس حضوری و چه در کلاس آنلاین، قبل از شروع هر درس نیاز به نقشه ای داریم که مسیر یادگیری را مشخص کند. این نقشه همان طرح درس است. طرح درس مثل نقشه سفر برای معلم یا مدرس عمل می کند، چون به او کمک می کند مسیر را بشناسد، مقصد را بداند و مطمئن شود مخاطبانش در مسیر یادگیری درست قدم بر می دارند.
در گذشته طرح درس بیشتر میان معلمان مدارس و دانشگاه ها کاربرد داشت، اما با گسترش آموزش های دیجیتال و به ویژه برگزاری کلاس ها و وبینار های آنلاین، اهمیت آن دو چندان شده است. وقتی آموزش از فضای فیزیکی خارج می شود و به بستر مجازی می آید، ارتباط مستقیم کمتر و زمان تمرکز مخاطب محدود تر می شود. در چنین شرایطی داشتن طرح درسی دقیق به معنی کنترل بهتر مسیر آموزش است.
طرح درس در واقع سندی است که در آن مدرس مشخص می کند در هر جلسه چه چیزی آموزش داده می شود، با چه روشی، در چه زمانی، و قرار است شاگرد چه چیز را یاد بگیرد. به زبان ساده، طرح درس هم هدف را مشخص می کند و هم راه رسیدن به آن را. مثلا اگر استادی قصد دارد وبیناری درباره مهارت های نوشتن مقاله علمی برگزار کند، قبل از هر چیز باید در طرح درس خودش بنویسد که در روند آموزش چه بخش هایی از مقاله را توضیح خواهد داد، چه منابعی لازم دارد، چه فعالیت هایی برای شرکت کنندگان در نظر گرفته، و چگونه می خواهد یادگیری آن ها را ارزیابی کند. بدون چنین طرحی، آموزش به احتمال زیاد پراکنده و بدون نتیجه خواهد بود.
هدف از نوشتن طرح درس
نوشتن طرح درس دلایل زیادی دارد که هر کدام به شکلی کیفیت آموزش را بالا می برند. مهم ترین انگیزه برای داشتن طرح درس، نظم است. وقتی معلم یا برگزار کننده وبینار از قبل می داند در هر مرحله از آموزش چه کاری باید انجام دهد، جلسه با برنامه مشخص پیش می رود و امکان انحراف از مسیر اصلی کم می شود. در کنار نظم، مدیریت زمان یکی از فواید بزرگ طرح درس است. به خاطر اینکه در کلاس آنلاین یا جلسه مجازی، مخاطبان زمان محدودی دارند و تمرکزشان زود کاهش می یابد، اگر مدرس بداند هر بخش چقدر باید طول بکشد، می تواند جلسه را بدون اتلاف وقت برگزار کند.
طرح درس همچنین یادگیری را مؤثر تر می کند. مطالب وقتی به ترتیب منطقی و با هدف مشخص ارائه شوند، ذهن فراگیران راحت تر آن ها را درک می کند. از طرف دیگر، طرح درس امکان ارزیابی بهتر را برای مدرس فراهم می سازد. وقتی اهداف درسی به صورت شفاف در ابتدای طرح نوشته شده باشند، در پایان دوره می توان بررسی کرد آیا مخاطب به آن اهداف رسیده یا نه. و در نهایت، وجود طرح درس به خود مدرس اعتماد به نفس و آمادگی بیشتری می دهد، چون با برنامه ای واضح وارد کلاس می شود و دقیق می داند چطور باید پیش برود.
انواع طرح درس
طرح درس همیشه یک شکل ثابت ندارد و بسته به نوع درس و روش آموزش، می تواند کاملاً متفاوت تنظیم شود. یکی از رایج ترین مدل ها، طرح درس روزانه است. این نوع طرح درس برای جلسات کوتاه یا درس های خاص کاربرد دارد، مثل معلمی که برای یک جلسه خاص در هفته برنامه ریزی می کند تا مطمئن شود تمام نکات در زمان مشخص آموزش داده می شود.
اما اگر دوره آموزشی چند جلسه ای یا بلند مدت باشد، طرح درس دوره ای یا هفتگی اهمیت پیدا می کند. در آن مدرس یا استاد، ارتباط بین جلسات را می نویسد و هدف کلی دوره را توضیح می دهد. این مدل کمک می کند شرکت کنندگان بدانند هر جلسه چطور به جلسه قبل و بعد مرتبط است و مسیر یادگیری پیوسته ای طی می کند.
گاهی آموزش روی انجام یک پروژه متمرکز است. در این حالت طرح درس شکل پروژه محور می گیرد و به جای تقسیم زمان بین موضوعات مختلف، روی مراحل انجام کار تمرکز دارد. مثلا در یک کلاس طراحی گرافیک، هدف این نیست که فقط مفاهیم تئوریک توضیح داده شوند، بلکه دانشجویان در نهایت باید یک پوستر طراحی کنند. طرح درس پروژه محور تمام مراحل رسیدن به نتیجه نهایی را پیش بینی می کند.
نوع جدید تر و امروزی تر طرح درس، مدل آنلاین یا مجازی است. در آموزش های آنلاین یا وبینار های دیجیتال، برخلاف کلاس حضوری، تعامل مستقیم کمتر است. بنابراین طرح درس باید جزئیات بیشتری را در برگیرد؛ مثل نحوه استفاده از فایل های آموزشی، ترتیب نمایش ارائه ها، زمان پرسش و پاسخ و حتی ابزار هایی که قرار است در کلاس استفاده شود، مانند تخته وایت برد مجازی، ضبط جلسات، و قابلیت گفتگو یا نظرسنجی آنلاین. طرح درس آنلاین در واقع نقشه ای دقیق تر و فنی تر است تا جریان آموزشی در فضای دیجیتال بدون مشکل انجام شود.
مراحل نوشتن یک طرح درس مؤثر
اگر بخواهیم یک طرح درس خوب بنویسیم، باید بدانیم از کجا شروع کنیم و چه مراحلی را طی کنیم. اولین گام، شناخت کامل مخاطبان است. مدرس باید بداند قرار است چه کسانی در کلاس حاضر شوند، سطح دانش، سن و علاقه آن ها چیست و هدفشان از حضور در این آموزش چیست. طرح درس برای گروه کودکان با طرح درس برای دانشجویان یا کارمندان متفاوت است.
بعد از شناخت مخاطب، نوبت به تعیین هدف می رسد. هدف اصلی آموزش باید به طور واضح نوشته شود؛ یعنی مدرس باید بداند در پایان جلسه می خواهد شرکت کنندگان چه چیز را یاد گرفته باشند. اهداف کوچک تر یا جزئی نیز به رسیدن به همان هدف نهایی کمک می کنند و مسیر گام به گام یادگیری را می سازند.
در ادامه لازم است مدرس محتوای مناسب را انتخاب کند. این یعنی مشخص کند چه مطالبی باید در آموزش پوشش داده شوند و با چه عمقی قرار است توضیح داده شوند. در کلاس های آنلاین، این مرحله اهمیت ویژه ای دارد، چون بخش زیادی از محتوا به‌شکل فایل، اسلاید یا ویدیو منتشر می شود و باید به درستی تقسیم شده باشد تا مخاطب خسته نشود.
پس از انتخاب محتوا، طراحی فعالیت های آموزشی در طرح درس قرار می گیرد. فعالیت ها می توانند شامل تمرین ها، پرسش ها یا حتی بحث گروهی باشند. در فضای آنلاین فعالیت ها می توانند با ابزار هایی مثل چت یا فرم نظرسنجی اجرا شوند تا تعامل بیشتر بین مدرس و فراگیران شکل بگیرد.
مرحله بعدی مربوط به زمان بندی و ترتیب اجراست. در این بخش باید مشخص شود هر قسمت از آموزش چه مدت زمان نیاز دارد. مثلاً در یک کلاس آنلاین ممکن است ده دقیقه برای مقدمه، بیست دقیقه برای بخش اصلی و ده دقیقه برای پرسش و پاسخ در نظر گرفته شود. چنین برنامه ریزی ای باعث می شود مدرس در طول جلسه کنترل کاملی بر روند آموزش داشته باشد.
در پایان باید روش ارزیابی نیز نوشته شود. این بخش تصمیم می گیرد که یادگیری دانشجویان چطور سنجیده شود؛ می تواند به صورت آزمون کوتاه، تکلیف، پروژه یا گفتگو باشد. در محیط های دیجیتال معمولاً از آزمون های آنلاین یا ارسال تکالیف الکترونیکی استفاده می شود. و در آخر، مدرس باید همه تجهیزات و منابع لازم را از قبل آماده کند، مثل فایل ها، ویدیو ها، تخته وایت برد الکترونیکی یا ابزار اشتراک گزاری اسناد؛ تا در لحظه تدریس هیچ مشکلی رخ ندهد.
طرح درس در آموزش آنلاین
طراحی طرح درس در آموزش آنلاین ویژگی های خاص خودش را دارد. از آنجا که کلاس آنلاین یا وبینار آنلاین به شکل مجازی برگزار می شود، باید محتوای آن خلاصه تر اما هدفمند تر تنظیم شود. در کلاس حضوری، معلم با زبان بدن و ارتباط مستقیم می تواند توجه شاگردان را حفظ کند، اما در فضای آنلاین این عامل وجود ندارد، پس متن ها و توضیحات باید کوتاه و جذاب باشند تا مخاطب تمرکز خود را از دست ندهد.
همچنین باید در طول جلسه سوال های کوتاه مطرح شود یا فرصت گفتگو برای فراگیران ایجاد گردد تا مشارکت فعال داشته باشند. در این مدل آموزش، استفاده از امکاناتی مثل تخته وایت برد آنلاین بسیار مؤثر است. چون مدرس می تواند نکات مهم را در لحظه روی صفحه بنویسد و توضیح دهد، درست مثل یک کلاس حضوری. علاوه بر آن، ضبط کلاس به مدرس این امکان را می دهد که فایل درس را در اختیار شاگردانی قرار دهد که نتوانسته اند در جلسه حضور پیدا کنند یا بخواهند دوباره مرور کنند.
طرح درس در آموزش مجازی باید زمان بندی دقیق داشته باشد، چون حواس پرتی در فضای آنلاین سریع تر اتفاق می افتد. برای همین، تقسیم زمان بین بخش معرفی، تدریس اصلی، تمرین و پرسش و پاسخ بسیار حیاتی است. محتوای طرح درس درسی موفق در محیط آنلاین همیشه با تعامل و نظم همسو است.
فواید بلند مدت داشتن طرح درس
طرح درس فقط برای یک جلسه کاربرد ندارد، بلکه در بلند مدت تبدیل به ابزار مهمی برای تثبیت کیفیت تدریس می شود. وقتی مدرس برای هر درس خود طرح می نویسد، تجربه هایش را ثبت می کند. بعد از هر بار اجرا می تواند نقاط ضعف و قوت را اصلاح کند و در جلسات آینده از اشتباهات قبلی دوری کند.
داشتن طرح درس باعث می شود ساختار آموزشی شما ثابت و قابل تکرار باشد. اگر چند مدرس با هم در یک دوره همکاری کنند، طرح درس مثل زبان مشترک میان آن ها عمل می کند، چون همه می دانند چه اهدافی دارند و روند تدریس چگونه باید پیش برود. در محیط های آموزش آنلاین این ویژگی بسیار مهم است، چون ارتباط ها اغلب مجازی و مستند هستند. طرح درس در واقع پایه ای برای همکاری تیمی در آموزش های دیجیتال محسوب می شود.
سخن پایانی
نوشتن طرح درس، اولین قدم در مسیر آموزش مؤثر است. اما اجرای درست آن به پلتفرم مناسب نیاز دارد. امروز بسیاری از مدرس‌ها و برگزارکنندگان جلسات آنلاین از پلتفرم‌هایی استفاده می‌کنند که امکانات کامل برای تدریس مجازی در اختیارشان می‌گذارد. یکی از این پلتفرم‌ها کلاسینار است؛ بستری ساده و حرفه‌ای برای برگزاری کلاس‌های آنلاین و وبینارهایی که نیاز به تعامل زنده دارند. در کلاسینار، مدرس می‌تواند از قابلیت‌هایی مثل ضبط کلاس، تخته وایت برد مجازی، مدیریت شرکت‌کنندگان، و دسترسی فایل‌ها بهره ببرد و آموزش خود را با کیفیت بالا اجرا کند.
اگر قصد دارید دوره‌های آموزشی یا جلسات تخصصی خود را در فضای مجازی برگزار کنید، دیدن امکانات کلاسینار قطعا برایتان جالب خواهد بود؛ چون طراحی آن دقیقاً بر پایه نیازهای مدرس ساخته شده است. برای آشنایی بیشتر می‌توانید به سایت کلاسینار مراجعه کنید و همه قابلیت‌ها را ببینید.